Ερευνητικό Έργο για την Ιχθυοπανίδα του Εθνικού Πάρκου Σχινιά -Μαραθώνα
Ένα πρωτοποριακό ερευνητικό έργο ολοκληρώθηκε σε κοινή συνεργασία του τομέα εσωτερικών υδάτων του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), της Διεύθυνσης Αλιείας της Περιφέρειας Αττικής και του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Σχινιά-Μαραθώνα, Υμηττού και Νοτιοανατολικής Αττικής (ΦΟΔΕΠΑΣΜΥΝΑ). Η έρευνα διήρκησε 26 μήνες από την έναρξη της τον Απρίλιο του 2019.
Κεντρικό Στοιχείο του Εθνικού Πάρκου είναι ο Ταμιευτήρας του Σχινιά
Ο ταμιευτήρας-κωπηλατοδρόμιο του Σχινιά δημιουργήθηκε για την ολοκλήρωση των Ολυμπιακών Αγώνων 2004 και βοήθησε στην προστασία του μερικώς αποξηραμένου υγρότοπου του θρυλικού Μεγάλου Έλους του Σχινιά. Η εισροή των πηγαίων υδάτων -που προέρχονται από την μεγάλη παρακείμενη πηγή (Μακαρία Πηγή)- προς τον υγρότοπο μέσω της υπερχείλισης του ταμιευτήρα- έφερε σημαντική βελτίωση στις υδρολογικές συνθήκες του Μεγάλο Έλους. Αυτή η πράξη αναγέννησης του υγρότοπου καθορίζει την ταυτότητα του Εθνικού Πάρκου. Η αναγέννηση του υγρότοπου θα μπορούσε να αναδειχθεί ως σημαντική επιτυχία για την διατήρηση και ανάδειξη της βιοποικιλότητας της περιοχής. Έχουν όμως προκύψει σοβαρά προβλήματα που οφείλονται στην έλλειψη ολοκληρωμένης διαχείρισης των υδάτων και στο πρόβλημα μαζικών θανάτων ψαριών λόγω της έλλειψης ελεύθερης επικοινωνίας της υδρόβιας πανίδας μεταξύ του ταμιευτήρα και του εκτεταμένου υγρότοπου που τον περιβάλει.
Καταρχάς ο υγρότοπος του Σχινιά είναι ένα υποβαθμισμένο και ιδιαίτερα τροποποιημένο σύστημα ας έχει φαινομενικά αλλάξει προς τα θετικά η υδρολογική του κατάσταση με την κατασκευή του ταμιευτήρα. Υπάρχουν διάφορα προβλήματα που επηρεάζουν αρνητικά την φυσική του ακεραιότητα. Η φυσικο-χημική ποιότητα και ποσότητα των υδάτων και η διάχυση τους στον υγρότοπο στηρίζεται σε τεχνικά έργα και επηρεάζεται από παρακείμενες χρήσεις του υπόγειου υδροφορέα. Στον υγρότοπο υπάρχουν σοβαρά λιμνολογικά προβλήματα: οι συνθήκες χαμηλού διαλυμένου οξυγόνου που αναπτύσσονται εκεί δεν αναχαιτίζονται με την στατική υπερχείλιση υδάτων του ταμιευτήρα. Επίσης, ορισμένες χρονιές ο ταμιευτήρας παύει να τροφοδοτεί την περιοχή στην πιο κρίσιμη περίοδο, τους θερινούς και φθινοπωρινούς μήνες. Το πρόβλημα της ελεύθερης επικοινωνίας και της συνεκτικότητες του υγροτόπου είναι σοβαρό - όλος ο υγρότοπος διασταυρώνετε από αποστραγγιστικούς τάφρους. Λόγω μιας μικρής υψομετρικής διαφοράς της στάθμης του ταμιευτήρα, πολλά ψάρια που αναζητούν γλυκό νερό το καλοκαίρι δεν καταφέρνουν να ανέλθουν τους υπερχειλιστές και πεθαίνουν σε μεγάλους αριθμούς παγιδευμένα δίπλα στον ταμιευτήρα. Δύο απειλούμενα είδη ψαριών, το Ευρωπαϊκό χέλι (Anguilla anguilla) και το Αττικόψαρο (Pelasgus marathonicus) δέχονται σημαντικές απώλειες σε μαζικές θνησιμότητες που λαμβάνουν χώρα στους υπερχειλιστές και στο Μεγάλο Έλος σχεδόν κάθε χρόνο. Οι πληθυσμοί τουλάχιστον δύο ειδών κεφαλόπουλων επίσης αποδεκατίζονται και προκαλείτε σοβαρό στρες σε όλο το οικοσύστημα του Μεγάλου Έλους κατά την διάρκεια παρατεταμένων κρίσεων υποξίας. Εξαιρετικά μεγάλες θνησιμότητες χελιών και άλλων ψαριών καταγράφηκαν το 2009, 2016 και 2020. Το καλοκαίρι του 2016 υπολογίστηκε από το Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου ότι τουλάχιστον 25 τόνοι νεκρά χέλια συγκεντρώθηκαν στους υπερχειλιστές. Ο μεγάλος αριθμός των νεκρών ψαριών σε κατάσταση σήψης προκαλεί έντονη δυσοσμία και φόβους για ζητήματα δημόσιας υγείας. Συνεπώς, ο υγρότοπος έχει σήμερα σοβαρά προβλήματα διαχείρισης που μπορεί να υποβαθμίζουν και τη βιοποικιλότητα αλλά και την αποτελεσματική λειτουργεία της προστατευόμενης περιοχής.
- Η περίπτωση διαχείρισης του προβλήματος μαζικής θνησιμότητας των φυσικών πληθυσμών ψαριών στον υγρότοπο του Σχινιά-Μαραθώνα είναι πολύπλοκο θέμα και συνδέετε με την διαχείριση των υδάτων όλου του υγροτόπου (και της παρακείμενης λεκάνης απορροής) και κυρίως με το ταμιευτήρα του Σχινιά. Κατά την κατασκευή του έργου του κωπηλατοδρομίου στις αρχές του 2000 δεν είχε προβληθεί το ζήτημα της ελεύθερης επικοινωνίας των ψαριών. Επίσης, μετά το 2004, στην ουσία δεν υπάρχει έλεγχος ρύθμισης των υδάτων που απορρέουν προς το Μεγάλο Έλος μέσο των υπερχειλιστών του ταμιευτήρα. Στις περισσότερες χρονιές αρκετό νερό υπάρχει για τη διατήρηση υπερχείλισης ακόμη και τους θερινούς μήνες όμως δεν γίνεται έλεγχος διαχείρισης του νερού που εισέρχεται στον ταμιευτήρα (η απορροή εξαρτάται αποκλειστικά από την παροχή της παρακείμενης πηγής).
- Ο υπερχειλιστές είναι τεχνητοί φραγμοί για τα ψάρια και άλλα ζώα που μετακινουνται μέσα στον υγρότοπο: προκαλούν σοβαρό πρόβλημα στην ελεύθερη κίνηση των ψαριών και ευθύνονται για την θανάτωση δεκάδων χιλιάδων ψαριών – τα είδη που υποφέρουν περισσότερο είναι τα χέλια και τα αττικόψαρα. Οι θνησιμότητες είναι τόσο μεγάλες που επηρεάζονται οι πληθυσμοί τους σε όλο το Μεγάλο Έλος, δηλαδή στην στα 2/3 του υγρότοπου του Σχινιά. Οι θνησιμότητες ποικίλουν σε σφοδρότητα από χρονιά σε χρονιά. Κάποιες χρονιές υπάρχουν τεράστιας απώλειας, παραιτείται συνολική ταπείνωση των πληθυσμών των ψαριών. Η σταδιακή ανάκαμψη επίσης έχει παρατηρηθεί διότι τα χέλια προέρχονται από την θάλασσα και υπάρχει σημαντικός πληθυσμός του Αττικόψαρου μέσα στο ίδιο των ταμιευτήρα. Το 2020 οι θνησιμότητες χελιών ήταν μεγαλύτερες από το 2019, υπολογίζεται ότι περισσότερα από 6000 χιλιάδες χέλια πέθαναν στους υπερχειλιστές και σε πολλά σημεία στο Μεγάλο Έλος την χρονιά αυτή. Ένας μεγάλος αριθμός χελιών σωθήκαν από την παρέμβαση του ΦΟΔΕΠΑΣΜΥΝΑ και την λειτουργία ενός πρόχειρου ιχθυοδιαδρόμου που κατασκευτάστηκε από τον ΦΟΔΕΠΑΣΜΥΝΑ τον Νοέμβριο του 2019.
- Η Μακαρία Πηγή που τροφοδοτεί τον ταμιευτήρα και τον υγρότοπο είναι πλέων υφάλμυρη όλο το έτος (αυτό παρατηρείται τουλάχιστον από την δεκαετία του ’80). Πρέπει να ερευνηθεί αν η αγωγιμότητα των πηγαίων υδάτων έχει αυξηθεί και αυτό το ζήτημα απαιτεί λεπτομερής υδρογεωλογική έρευνα και παρακολούθηση διότι μάλλον σχετίζεται με την κακή διαχείριση των απολήψεων (γεωτρήσεων) των υπόγειων υδάτων στην ευρύτερη λεκάνη του Σχινιά. Οι συνθήκες προχωρημένης υφαλμήρηνσης της Μακαρίας Πηγής επηρεάζουν τις λιμνολογικές συνθήκες και την υγεία των υδάτων του ταμιευτήρα και του Μεγάλου Έλους.
- Τους θερινούς μήνες υπάρχει περίοδος όπου παρατηρείται απότομη αύξηση της αγωγιμότητας των υδάτων (αλατότητας) και ταυτόχρονη μείωση του διαλυμένου οξυγόνου (υποξία) στα νερά του Μεγάλου Έλους και αυτό προκαλεί συνθήκες κρίσης για την διαβίωση των ψαριών και άλλων οργανισμών του γλυκού νερού. Επειδή εξατμίζεται το νερό του Μεγάλου Έλους και μειώνεται ραγδαία η τροφοδότηση από τον ταμιευτήρα εισέρχεται μέσα θαλασσινό νερό. Αυτό το πρόβλημα ανακαλύφθηκε κατά τη διάρκεια του παρόντος έργου και είναι από τα σοβαρότερα ζητήματα στην διαχείριση του Εθνικού Πάρκου.
- Τα αττικόψαρα στο Μεγάλο Έλος, μετακινούνται μαζικά προς αναζήτηση πιο γλυκών υδάτων, δηλαδή προς τα νερά που απορρέουν από τον ταμιευτήρα μέσω τον δύο υπερχειλιστών. Τα ψάρια μετακινούνται για να αποφύγουν την «αλμύρινση» του Μεγάλου Έλους. Νεκρά αττικόψαρα παρατηρήθηκαν μόνο εντός των λεκανών των θυροφραγμών και υπήρξε πλήρης εκκένωση του είδους στο Μεγάλο Έλος τους θερινούς και φθινοπωρινούς μήνες. Αυτή η μορφή μετανάστευσης δες έχει παρατηρηθεί ποτέ στο γένος Pelasgus.
- Τα χέλια κινούνται προς τα πιο γλυκά νερά επίσης αλλά πολλά παραμένουν μέσα στο Μεγάλο Έλος αργότερα από τα Αττικόψαρα διότι μπορούν να αντέξουν υψηλότερες τιμές αλατότητας. Όμως το 2020 παρατηρήθηκα ένα σοβαρό φαινόμενο θανάτωσης και «παράλυσης» των χελιών σε όλο το Μεγάλο Έλος. Υποθέτουμε ότι αυτό οφείλετε στην απότομη μείωση διαλυμένου οξυγόνου στα νερά - φαινόμενο υποξίας- από τον Ιούλιο έως τον Οκτώβριο. Δυστυχώς λόγο αυτής της κινητικής αδυναμίας, πολλά χέλια δεν μπορούσαν αυτό το διάστημα να περάσουν τον πρόχειρο ιχθυοδιάδρμο που τοποθετήθηκε στο Βόρειο υπερχειλιστή του ταμιευτέρα.
- Κατασκευάστηκε, με προδιαγραφές του ΕΛΚΕΘΕ, πρόχειρος ιχθυοδιάδρομος (fish-pass) για τα χέλια το Νοεμβρίου του 2019. O ιχθυοδιάδρομος λειτουργούσε 2020. Το πρόβλημα της αδυναμίας και παράλυσης των χελιών από έλλειψη οξυγόνου δεν βοηθούσε τα χέλια να περάσουν όμως στην πιο κρίσιμη περίοδο υποξίας – ειδικά μετά της πρώτες μέρες του Αυγούστου. Τον ιχθυοδιάδρομο χρησιμοποίησαν αρκετά Αττικόψαρα να περάσουν (μερικές εκατοντάδες) παρότι δεν σχεδιάστηκε για Αττικόψαρα. Σχεδιάστηκαν και δύο άλλοι διάδρομοι για υδρόβια πτηνά. Παρατηρηθήκαν πολλές φορές υδρόβια πτηνά και ερπετά να χρησιμοποιούν τους διαδρόμους και τον ιχθυοδιάδρομο. Η λύση των τεχνητών διαδρόμων ενδέχεται να βοήθησε πολλά χέλια να περάσουν (διότι καταγράφηκαν και πολλά χέλια μέσα στο κωπηλατοδρόμιο), όμως το πρόβλημα των μαζικών θνησιμοτήτων δεν έχει λυθεί με έναν ιχθυοδιάδρομο.
- Η παρούσα ιχθυολογική έρευνα κάλυψε όλη την περιοχή των εσωτερικών υδάτων του Εθνικού Πάρκου για πρώτη φορά και οριοθέτησε της βιοκοινότητες των ψαριών. Τα ψάρια που ολοκληρώνουν μεγάλο κύκλο τις ζωής τους στα εσωτερικά νερά είναι το χέλι και το Αττικόψαρο είναι είδη που προσδίδουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας στο Εθνικό Πάρκο. Τα δύο αυτά είδη είναι εξαιρετικά σημαντικοί ενδείκτες της υγείας και ακεραιότητας του οικοσυστήματος. Συνολικά καταγράφηκαν 12 είδη ψαριών στα εσωτερικά νερά του Εθνικού Πάρκου, τα περισσότερα είναι θαλασσινής προέλευσης. Από αυτά τουλάχιστον δύο είδη κεφαλόπουλων και το λαβράκι εισέρχονται τακτικά σε μεγάλους αριθμούς στον υγρότοπο. Τα ψάρια αποτελούν σημαντικό μέρος του τροφικού πλέγματος όλου του υγρότοπου.
Προτάσεις που απορρέουν από το ερευνητικό έργο αναφέρονται στα εξής:
- Ο ταμιευτήρας του Σχινιά είναι ένας σημαντικός ιμη-φυσικός βιότοπος για την υδρόβια και υγροτοπική πανίδα και χλωρίδα του υγρότοπου, αναπόσπαστο μέρος του Εθνικού Πάρκου. Ο ταμιευτήρας δεν είναι απλά χώρος αθλητικών εγκαταστάσεων, πρέπει να διαχειρίζεται και για την διατήρηση των ειδών και οικοσυστημάτων που προστατεύονται στο Εθνικό Πάρκο. Ενώ για χρόνια τώρα τον ονομάζουμε απλά "κοπηλατοδρόμιο" έχει στην ουσία πολλαπλές χρήσεις. Το ΕΛΚΕΘΕ προτείνει να ονομάζεται πλέων "ταμιευτήρας του Σχινιά", η νέα ονομασία προδίδει στον ταμιευτήρα μια μικτή και πιο πλούσια ταυτότητα. Ήδη ο ταμιευτήρας έχει πολλαπλές χρήσεις, που περιλαμβάνει και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας καθώς και την αναψυχή στη φύση. Τα περίσσια νερά του ταμιευτήρα όντως αναζωογονούν τον υγρότοπο του Μεγάλου Έλους. Υπάρχει όμως μεγάλη ανάγκη για τη ελεγχόμενη ρύθμιση της παροχής υδάτων προς το Μεγάλο Έλος με γνώμονα την εποχική διακύμανση νερών και φυσικοχημικών συνθηκών στον υγρότοπο για την προστασία και εξυγίανση συνθηκών σε περιόδους υποξικών κρίσεων. Είναι λοιπόν δυνητικά και ένας ταμιευτήρας "οικολογικής αποκατάστασης" των υγροτόπων του Σχινιά.
- Κατά το θέρος ο υγρότοπος του Μεγάλου Έλους περνά μια περίοδο κρίσιμης αλλαγής με την αύξηση της αλατότητας και μείωση διαλυμένου οξυγόνου στα νερά. Σε ορισμένες χρονιές, όπως το 2020, παρατηρείται μια μορφή οικολογικής κατάρρευσης κυρίως λόγω των εκτεταμένων συνθηκών υποξίας των υδάτων σε όλο των υγρότοπο του Μεγάλου Έλους. Αυτό θυμίζει φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα σε λιμνοθάλασσες. Στην ουσία η λεκάνη του Μεγάλου Έλους ομοιάζει με μια ιδιόμορφη λιμνοθάλασσα και ένα τμήμα του, η Λίμνη Αλμυρή και το Στόμι, ήταν ουσιαστικά λιμνοθάλασσες ως πρόσφατα. Η αντιμετώπιση αυτού το προβλήματος δεν έχει μελετηθεί και απαιτεί ειδικό έργο έρευνας και προσαρμοστικής διαχείρισης με τη ρύθμιση της εισροής υδάτων ή/και οξυγονωμένων υδάτων από τα νερά του ταμιευτήρα.
- Για το πρόβλημα της ελεύθερης επικοινωνίας των των ψαριών (και άλλων ζώων και φυτών) απαιτούνται δύο ειδικές κατασκευές με θυροφραγμούς και γέφυρες στα σημεία των σημερινών υπερχειλιστών του ταμιευτήρα. Το έργο αυτό είναι εξαιρετικής σημασίας για την αναβάθμιση και διατήρηση της ακεραιότητας του υγρότοπου του Σχινιά συνολικά. Το έργο αυτό απαιτεί θυροφραγμούς που πρέπει να ελέγχουν την εισροή νερού στο Μεγάλο Έλος όπως αρχικά είχε σχεδιαστεί να γίνει όταν ιδρύθηκε το Εθνικό Πάρκο. Το νέο έργο αυτό περιγράφεται αδρά για πρώτη φορά στην μελέτη.
- Η οικολογική αποκατάσταση και η αναβάθμιση συνθηκών στο Εθνικό Πάρκο Σχινιά-Μαραθώνα μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήριος μοχλός για τη διεθνής ανάδειξη του Εθνικού Πάρκου. Το Εθνικό Πάρκο θα μπορούσε να προωθήσει διάφορες καινοτόμες προσπάθειες και την προσαρμοστική διαχείριση των νερών και υγροτόπων. Αυτή η επιστημονικά καθοδηγούμενη διαχείριση είναι προς όφελος όλων των χρηστών πέρα από τη σημαντική βιοποικιλότητα της περιοχής.
- Στο ερευνητικό έργο τεκμηριώθηκε για πρώτη φορά η πολύ μεγάλη αξία του Εθνικού Πάρκου για την ιχθυοπανίδα, που περιλαμβάνει και τα δύο εμβληματικά είδη ψαριών, το Ευρωπαϊκό Χέλι και Αττικόψαρο. Ανακαλύφθηκαν και σημαντικές πτυχές της συμπεριφοράς και άλλων πληθυσμών ψαριών που εισέρχονται στον υγρότοπο από την θάλασσα. Ανακαλύφθηκαν και νέα είδη σπάνιων υδρόβιων ασπόνδυλων ζώων που δεν είχαν ποτέ βρεθεί στην περιοχή. Δυστυχώς υπάρχει ακόμη σχετικά χαμηλό επίπεδο γνώσης του υδάτινου περιβάλλοντος των εσωτερικών νερών του Εθνικού Πάρκου. Είναι απαραίτητο να συνεχιστεί η παρακολούθηση της ιχθυοπανίδας καθώς και να ενισχυθεί με υδροβιολογική έρευνα.
 |
| Το Αττικόψαρο (Pelasgus marathonicus) αριστερά - και το Ευρωπαϊκό χέλι (Anguilla anguilla) δεξιά - δύο απειλούμενα είδη ψαριών που συμμετάσχουν στο πλούσιο τροφικό πλέγμα του υγρότοπου του Σχινιά. |
 |
| Μια από τις πολλές συναντήσεις στην Περιφέρεια Αττικής για την προστασία των χελιών του Σχινιά. |
